İş hukukuna göre işçinin fayda ve verimleri işverene aittir. Fakat çalışan buluşları bu durumun istisnasını oluşturur. Çalışanın buluşlarında buluştan doğan haklar çalışana aittir. Ancak hizmet buluşlarında SMK’nın 115. Maddesi ile işverenin buluş üzerinde tam veya kısmi hak talep edebileceği düzenlenmiştir.
HİZMET BULUŞU NEDİR
Sınai mülkiyet hukuku anlamındaki çalışan işçiden farklı ve kapsamlıdır. SMK’nın 2/1-d maddesine göre çalışan “Özel hukuk sözleşmesi veya benzeri bir hukuki ilişki gereğince, başkasının hizmetinde olan ve bu hizmet ilişkisini işverenin gösterdiği belli bir işle ilgili olarak kişisel bir bağımlılık içinde ona karşı yerine getirmekle yükümlü olan kişiler ile kamu görevlilerini” ifade eder. Öğrenciler ve stajyerler de çalışan olarak nitelendirilir.
Serbest çalışan ile distribütörler SMK anlamında çalışan sayılmaz. Kişisel bağımlılık unsuru bulunmayan kişilerin de çalışan olarak kabul edilmesi mümkün değildir.
Hizmet buluşları, çalışanın işi ile ilgili geliştirdiği buluşlara denir. SMK hizmet buluşlarını “Çalışanın, bir işletme veya kamu idaresinde yükümlü olduğu faaliyeti gereği gerçekleştirdiği ya da büyük ölçüde işletme veya kamu idaresinin deneyim ve çalışmalarına dayanarak, iş ilişkisi sırasında yaptığı buluş, hizmet buluşudur.” Şeklinde tanımlamıştır.Hizmet buluşu niteliğinde olmayan buluşlar SMK’nın 113. Maddesi gereği serbest buluş sayılır.
Serbest buluşlarda hak sahipliği bulana aittir.
HİZMET BULUŞLARINDA TARAFLARIN HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ
Hizmet buluşlarında taraflara bir takım yükümlülükler yüklenmiştir. Bu yükümlülükleri bildirim, bedel, patent başvurusu yapma ve gizlilik yükümlülüğü olarak sıralamak mümkündür.
Bunların yanında tarafların bazı yan hak ve yükümlülükleri de bulunur. Çalışanın (buluşçu) başvuru sahibinden adının belirtilmesini isteme hakkı bulunur. Talep halinde buluşçunun adının belirtilmesi gerekir. SMK’nın 120/1. Maddesi gereği çalışanın önalım hakkı bulunur. Çalışanın bilgi alma hakkı da kanunla kendisine tanınmış bir başka haktır.
Çalışanın Yükümlülükleri
1- Bildirim
Çalışanın bir buluş gerçekleştirdiğinde işverene bildirim zorunluluğu bulunmaktadır. Bildirim süresi kanunda düzenlenmemiş olup bunun yerine “gecikmeksizin” ifadesi kullanılmıştır. Buluş birden fazla kişi tarafından gerçekleştirilmişse bildirimin birlikte yapılması gerekir. Buluş bildiriminde buluşun nasıl gerçekleştirildiği açıklanır. İşverenin ise bildirimin kendisine ulaştığı tarihi bildirimde bulunan ya da bulunanlara gecikmeksizin bildirmesi gerekir. Şayet işveren bildirimi gerçekleştirmezse doğacak zararlardan sorumlu tutulur.
Ayrıca SMK’nın 114. Maddesine göre ;
“Çalışan, teknik problemi, çözümünü ve hizmet buluşunu nasıl gerçekleştirmiş olduğunu, bildiriminde açıklamak zorundadır. Buluşun daha iyi açıklanması bakımından varsa resmini de işverene verir.
Çalışan, yararlanmış olduğu işletme deneyim ve çalışmalarını, varsa diğer çalışanların katkılarını ve bu katkıların şeklini, yaptığı işle ilgili olarak aldığı talimatları ve söz konusu katkılar yanında kendisinin katkı payını da belirtir.”
İşverenin bildirimin kendisine ulaştığı tarihten itibaren 2 ay içerisinde hangi hususların düzeltilmesi gerektiğini çalışanlara bildirmesi zorunludur. Böyle bir bildirimde bulunulmazsa işlemler çalışanın sunmuş yapmış olduğu bildirim üzerinden yürütülür.
SMK’nın 115. Maddesine göre işveren buluş üzerinde tam hak talebinde bulunabilir. Şayet işveren, tam hak talebinde bulunursa bu talebin çalışana ulaşmasıyla tam hak sahibi olur. Kısmi hak talebi halinde ise hizmet buluşu artık serbest buluşa dönüşür. Kısmi hak talebi halinde işveren buluşu kısmi hakka dayalı olarak kullanabilir. Kısmi hak talebi halinde de işverenin bedel ödeme borcu bulunur. Şayet işverenin kullandığı kısmi hak çalışanın buluşu değerlendirmesini güçleştirirse çalışan işverenden bu hakkın kullanımından vazgeçmesini isteyebilir.
SMK’nın 115/4. Maddesine göre “İşverenin hizmet buluşuna ilişkin hak talebinde bulunmasından önce çalışanın buluş üzerinde yapmış olduğu tasarruflar, işverenin haklarını ihlal ettiği ölçüde, işverene karşı geçersiz sayılır.”
2- Gizlilik
Hizmet buluşunun serbest buluşa dönüşebileceğini yukarda açıklamıştık. Şayet hizmet buluşu serbest buluşa dönüşmemişse çalışanın buluşu gizli tutma yükümlülüğü bulunur.
İşverenin Yükümlülükleri
1- Patent Başvurusu Yapma Yükümlülüğü
İşveren tam hak talebinde bulunuyorsa TÜRKPATENT kurumuna patent başvurus yapmak zorundadır. İşverenin patent başvurusu yapmaktan kaçınabilmesi hali ancak objektif değerlendirme sonucu buluşun ticari sır olarak saklanmasını gerektiriyorsa mümkün olur.
Tam hak talebi halinde yabancı ülkelerde de patent başvurusu yapılabilir. İşveren başvuru zorunluluğuna uymazsa artık buluş serbest buluşa dönüşür.
2- Bedel Ödeme Yükümlülüğü
Tam veya kısmi hak talebinde bulunan işveren çalışana makul bir bedel ödemekle yükümlüdür. Tam hak talebi halinde çalışanın bedele hak kazanabilmesi için buluşun fiilen kullanılmasına gerek yoktur. Fakat işveren kısmi hak talebinde bulunmuşsa ancak fiili kullanım durumunda bedel ödemek zorunda kalır.
Buluş kaynaklı bedel alacakları imtiyazlı alacaklardan sayılır.
3- Gizlilik
İşverenin tam hak talebi bulunmuyorsa buluşa ilişkin bilgileri gizli tutması gerekir.
KAMU ÇALIŞANLARININ BULUŞLARI
Kamu çalışanlarının da SMK gereği SMK kapsamında çalışan olarak nitelendirildiğini belirtmiştik. Fakat özel sektör çalışanlarının buluşları ile kamu sektöründe çalışanların buluşları arasında birtakım farklılıklar mevcuttur.
SMK’nın 113/4. Maddesi “Çalışan buluşu için uygulanan hükümler, diğer kanuni düzenlemeler ve taraflar arasında yapılan sözleşme hükümleri saklı kalmak şartıyla, kamu kurum ve kuruluşlarında çalışanların buluşları hakkında da uygulanır.” Şeklindedir. Hükme göre başkaca kanuni düzenlemeler ya da sözleşme hükümleriyle SMK hükümleri bertaraf edilebilecektir.
İkinci bir fark ise bedel ödeme yönüyle ortaya çıkmaktadır. SMK’nın 115/3. Maddesi “Kamu kurum ve kuruluşlarında çalışanlara buluşları için ödenecek bedel, buluştan elde edilen gelirin üçte birinden az olamaz. Ancak buluş konusunun kamu kurum veya kuruluşunun kendisi tarafından kullanılması hâlinde ödenecek bedel, bir defaya mahsus olmak üzere, bedelin ödendiği ay için çalışana ödenen net ücretin on katından fazla olamaz.” ifadeleriyle kamu çalışanlarına ödenecek bedel oranını belirlemiştir.
Serbest buluş durumunda kamu çalışanlarına bedel ödenemez.
